Psychologiczne mechanizmy uzależnienia od alkoholu
Ludzka psychika jest naturalnie wyposażona w mechanizmy obronne, które pomagają radzić sobie z trudnościami i wewnętrznymi konfliktami. Niestety, u osób uzależnionych – zarówno od alkoholu, jak i innych substancji – systemy te zaczynają zawodzić. Zamiast chronić, zaczynają działać na szkodę chorego, utrudniając mu realną ocenę sytuacji i podejmowanie decyzji prowadzących do zdrowienia.
Jakie mechanizmy psychologiczne odpowiadają za rozwój i podtrzymywanie uzależnienia? Jak wpływają na sposób myślenia i zachowania osoby chorej? Odpowiedzi znajdziesz w dalszej części artykułu.
Czego dowiesz się z artykułu:
- Czym są mechanizmy uzależnienia?,
- Czym jest mechanizm iluzji i zaprzeczania?;
Mechanizmy obronne a psychologiczne mechanizmy uzależnień - to nie to samo!
Mechanizmy obronne to naturalne reakcje psychiki, które chronią człowieka przed skutkami trudnych emocji, sytuacji stresowych i wewnętrznych konfliktów. Można je porównać do mentalnego „zderzaka” – nie są doskonałe, czasem pękają, ale na co dzień pomagają nam utrzymać równowagę emocjonalną i radzić sobie z codziennością.
W przypadku osoby uzależnionej dochodzi jednak do zasadniczej zmiany. Zamiast wspierać, psychika zaczyna uruchamiać specyficzne mechanizmy uzależnienia – działające na niekorzyść chorego. To one odpowiadają za to, że osoba uzależniona nie dostrzega problemu, wypiera konsekwencje picia lub zażywania, a nawet usprawiedliwia swoje zachowanie. Te mechanizmy nie bronią przed cierpieniem – one je utrwalają i pogłębiają.
W psychoterapii uzależnień wyróżnia się trzy kluczowe psychologiczne mechanizmy uzależnienia:
-
Mechanizm nałogowego regulowania uczuć – osoba uzależniona sięga po substancję nie dla przyjemności, ale by poradzić sobie z napięciem, stresem, lękiem czy pustką emocjonalną.
-
Mechanizm rozproszonego i rozdwojonego "ja" – uzależniony ma zaburzone poczucie tożsamości, doświadcza wewnętrznego chaosu i trudności w zintegrowaniu obrazu samego siebie.
-
Mechanizm iluzji i zaprzeczania – polega na zniekształcaniu rzeczywistości, minimalizowaniu problemu i obwinianiu innych za swoje zachowanie.
Zrozumienie tych mechanizmów jest kluczowe nie tylko dla terapeutów, ale także dla bliskich osób uzależnionych. To dzięki nim można pojąć, dlaczego chory wypiera oczywiste fakty, łamie dane obietnice i trwa w nałogu mimo wyraźnych strat. Świadomość tych schematów pomaga również w skutecznym planowaniu leczenia i wspieraniu procesu zdrowienia.
Mechanizm nałogowego regulowania uczuć
Ten mechanizm polega na używaniu substancji psychoaktywnych – takich jak alkohol czy narkotyki – jako głównego sposobu radzenia sobie z emocjami. Osoba uzależniona nie pije czy nie zażywa po to, by się bawić, lecz by „uciec” od lęku, wstydu, napięcia, samotności czy przytłoczenia. Alkohol staje się narzędziem do regulacji stanów emocjonalnych, zamiast konstruktywnych strategii, takich jak rozmowa, aktywność fizyczna czy odpoczynek. Z czasem taka forma regulacji emocji prowadzi do utraty naturalnych mechanizmów radzenia sobie – człowiek nie potrafi już funkcjonować bez używki, a każdy silniejszy impuls emocjonalny wyzwala potrzebę sięgnięcia po nią.
Mechanizm rozpraszania i rozdwajania
To jeden z najbardziej destrukcyjnych psychologicznych mechanizmów uzależnienia. Oznacza on rozpad spójnej tożsamości – osoba uzależniona przestaje wiedzieć, kim tak naprawdę jest. Doświadcza głębokiego konfliktu między „ja trzeźwym” a „ja pijącym”, między pragnieniem zmiany a potrzebą ulgi. Takie rozbicie prowadzi do chronicznego poczucia zagubienia, obniżonej samooceny i braku zaufania do własnych decyzji. Człowiek nie potrafi pogodzić sprzecznych części siebie, a to powoduje nieustanne napięcie wewnętrzne, które paradoksalnie... łagodzi znów sięgając po używkę. To błędne koło, z którego trudno się wyrwać bez profesjonalnej pomocy terapeutycznej.
Mechanizm iluzji i zaprzeczenia
To jeden z najbardziej charakterystycznych i jednocześnie najbardziej zdradliwych mechanizmów psychologicznych w uzależnieniu. Polega na tworzeniu przez osobę uzależnioną fałszywego obrazu siebie i swojego picia – obrazu, który pozwala jej unikać bolesnej prawdy o skali problemu. Osoba uzależniona wmawia sobie, że „ma kontrolę”, „pije jak każdy”, „zasłużyła na relaks” albo „zawsze może przestać, gdy zechce”. Często wypiera fakty – np. ilość spożywanego alkoholu, konsekwencje zdrowotne czy cierpienie bliskich.
Mechanizm iluzji i zaprzeczeń w chorobie alkoholowej działa na zasadzie wewnętrznego „filtra”, który zniekształca rzeczywistość tak, aby osoba uzależniona nie musiała zmierzyć się z lękiem, wstydem i poczuciem winy. Iluzja podtrzymuje błędne przekonania i usprawiedliwia dalsze picie, a zaprzeczenie – nawet w obliczu faktów – blokuje proces zmiany. To dlatego osoba uzależniona tak często mówi: „To nie problem”, nawet gdy wszystko wokół wskazuje na coś zupełnie odwrotnego. Bez przełamania tego mechanizmu – np. w trakcie terapii – droga do zdrowienia jest właściwie niemożliwa.
Mechanizmy uzależnienia od alkoholu, narkotyków i innych używek – podsumowanie
Znając mechanizmy uzależnienia od narkotyków lub alkoholu i ich charakterystykę, można trafniej określić, czy dana osoba faktycznie ma problemy z nałogiem. Najlepszym rozwiązaniem w takim przypadku pozostaje prywatny ośrodek leczenia uzależnień, który zapewnia fachową opiekę ze strony certyfikowanych specjalistów i psychoterapeutów.
Zachęcamy do sprawdzenia innego artykułu na naszym blogu, gdzie odpowiadamy na pytanie, czy lepsze jest leczenie alkoholizmu prywatnie czy na NFZ. Zapoznaj się także z cennikiem leczenia w prywatnym ośrodku leczenia uzależnień WANT. Skontaktuj się z nami w razie potrzeby!
O autorze
mgr Waldemar Wantoch-Rekowski
psycholog, specjalista psychoterapii uzależnień
Pomysłodawca i współwłaściciel Ośrodka „WANT”, od 20 lat pomagający osobom uzależnionym. Ukończył studia psychologiczne w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Sopocie oraz Studium Pomocy Psychologicznej i Studium Terapii Uzależnień w Warszawie. Odbył staż kliniczny oraz superwizje w WOTUW Stanomino i brał udział w wielu kursach i terapiach dla osób uzależnionych. W 2008 roku zaczął tworzyć Poradnię Leczenia Uzależnień w Szpitalu Specjalistycznym w Kościerzynie, a w 2013 roku, powołał do życia ośrodek terapii uzależnień „WANT”.
Bibliografia:
- Chodkiewicz J., Gąsior K. (red.): „Wybrane zagadnienia psychologii alkoholizmu”. Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2013
- Cierpiałkowska, L., Chodkiewicz J., Uzależnienie od alkoholu, Wydawnictwo Naukowe PWN 2020
- Leonard K.E., Blane H.T.: Picie i alkoholizm w świetle teorii psychologicznych. PARPA, Warszawa 2003
- Wojnar M. (red.) Medyczne aspekty uzależnienia od alkoholu. PARPA, Warszawa 2017
- Habrat B., Typologia alkoholizmu - nowsze badania, doświadczenia europejskie. W: Alkohol a Zdrowie - Typologia alkoholizmu, PARPA 2000
- Habrat B., Waldman W., Sein Anand J., Postepowanie w alkoholowych zespołach abstynencyjnych, Przegląd Lekarski, 2012, 69(8): s. 470-476.